Halifeliğin Yavuz Sultan Selim’e Devri
Halifelik Osmanlılara ya da Yavuz Sultan Selim’e nasıl devredildi konusunda bir netlik yoktur. Bu konudaki rivayetleri bir araya getirip tartışalım.
Bir görüşe göre halifelik, III. Mütevekkil tarafından daha Yavuz Sultan Selim Halep’te iken kendisine devredildi.
“1516 Mercidabık Savaşı’nı kazanan Yavuz, Halep’e çekildi. Burada iken Halife III. Mütevekkil AlallahMuhemmed ile üç mezhep kadılarını kabul ederek, kendilerine iyi muamelede bulunduğu bilinen Selim, muhtemelen halifeden halifelik alametlerini aldı. Ulu Cami’de okunan hutbede ise hatip Sultan Selim’i ilk defa olarak HadimulHarameyn eş-Şerifeynünvanı ile vasıflandırdı.”
Bir başka rivayete göre ise, III. Mütevekkil İstanbul’da halifeliği Yavuz Sultan Selim’e devretmiştir. Bu konuda Uzunçarşılı şöyle demektedir: “III. Mütevekkil Alallah, İstanbul’da bulunduğu sırada hilafeti Sultan Selim’e terk eylemiş olduğundan bu tarihten itibaren Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 1924 tarihinde hilafeti ilgasına kadar Osmanlı padişahları dört asır büyük bir İslam kütlesi tarafından halife olarak tanınmışlardır.”
Halil İnalcık ise halifeliğin bu şekilde bir devirle Osmanlılara geçtiğini kabul etmez. Bu konuda şöyle der:
“18. yüzyılda çıkan bir rivayete göre, Abbasi halifesi el-Mütevekkil, İstanbul’da Ayasofya Camii’nde akdedilen bir merasimle Yavuz Sultan Selim’e ve onun nesline, bütün hilafet haklarını resmen devretmiştir. M. D’Ohsson ve M. Ata eserlerinde bu rivayeti yaymışlardır.”
Bu rivayete göre İstanbul’da tertiplenen bir merasimle III. Mütevekkil halifelik hakkını Yavuz Sultan Selim’e devretmiştir. Ne var ki bu rivayet tarihçilerin birçoğu tarafından asılsız kabul edilmiştir.
Muasır Osmanlı veya Memluk tarihçilerinden hiçbiri, böyle bir devir merasiminden ya da halifeliğin Mütevekkil’den Yavuz’a geçtiğinden bahsetmemişledir.
Onların bu mesele hakkında bilgi vermemiş olmaları, bir süre sonra farklı değerlendirmelerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Kaynaklardan anlaşıldığına göre, daha Kanuni zamanında gündeme getirilen ve tartışılan bu konu, günümüzde de aynı özelliğini korumaktadır.
D’Hosson’un muasırı veya daha sonraki Osmanlı tarihçilerinin bir kısmı, onun kaynak belirtmeden kaydettiği mezkûr rivayeti aynen kabul etmişlerdir.
Bazıları ise, böyle bir devir merasimi olmadığı gibi, hilafetin Osmanlılara geçişinin uzun bir dönem içerisinde gerçekleştiğini belirtir.
Fakat aslında halifeliğin doğrudan Halep’teki camide hatibin hutbeyi Yavuz Sultan Selim adına okumasıyla Osmanlılara geçtiği de söylenebilir: “Sultan Selim, ilk defa Halep Cami Kebir’inde Cuma namazı eda ettiği zaman hatibelkab-ı şahaneye (padişahın lakapları arasına) “HadimülHarameyn eş-Şerifeyn” (Mekke ve Medine belde-i muakkedesselerinin hizmetkârı) vasfını ilave etti ki, o zamana kadar bu vasıf Memluk hükümdarlarına (gerçi onlar hakimulharameyn eş-şerifeynünvanını kullanıyorlardı. Fakat hatibin bu şekilde kullanmasına Yavuz müdahale etti ve edebenhadimulharamey eş-şerifeyn olarak tashih etti) münhasır idi. Bunun üzerine hatibe kaftanını çıkarıp verdi. Selim, Resulullahın (S.A.V.) Ka’b bin Zübeyr kasidesini okuyunca kendisine bürdesini vermesini örnek almıştır.”
Mekke emirinin bağlılığını sunması ve ardından mukaddes emanetlerin İstanbul’a getirilmesi de bir hilafet sembolü olarak görülebilir. Mekke emirinin Osmanlılara bağlılığını sunması da şu şekilde olmuştur: “İmam-ı Hasan torunlarından Hicaz Şerifi, Şerif EbulBerakat b. Muhammed, oğlu Şerif Ebu Nemi aracılığıyla bir kutlama mektubu gönderdi. Bu mektubu Kahire’de alan Sultan Selim, Hicaz bölgesine büyük yardımlarda bulunduğu gibi, Şerif’e de değerli hediyeler gönderdi.”
Halil İnalcık konuyla ilgili şöyle demektedir: “Yavuz Sultan Selim, vaktiyle Memluk sultanlarının kullandığı ‘Hadimu’lHarameyni’şŞerifeyn’ ünvanına Halep’te iken sahip oldu. Rivayet edilen mukaddes emanetleri İstanbul’a gönderdi. Selim böyle hareket etmekle, daha evvel Memluk sultanlarının yaptıkları gibi, İslam dünyasının en kudretli hükümdarı ve İslam’ın savunucusu olduğunu ispat etmek istedi. Selim ve halefleri, bu ünvanları, kanunnamelerinin başında teyit ettiler.”
Yeni Şafak’ın yayınladığı Osmanlı Ansiklopedisinde ise konuyla ilgili şöyle yorumlar bulunmaktadır: “İslam birliği projesiyle Mısır seferine çıkan Yavuz’un hilafet makamının Memluk kontrolünde kalmasından rahatsız olması tabi idi.
Son Abbasi halifesi III. El-Mütevekkil Alellah Muhammed, muhtemelen halifelik alametini Halep’te Sultan Selim’e teslim etmiş veya Yavuz bunu almıştır. Yavuz’un siyasi otoriteyle dini otoritenin tek bir elde toplanmasının temin edeceği faydaları göz önünde bulundurduğunu düşünebiliriz. Şah İsmail’in mezhebinin hem dini hem de siyasi lideri olmasının getirdiği üstünlükten nasıl faydalandığını Yavuz daha şehzadeliğinden beri yakından takip ediyordu. Halep’e girilmesinin ardından ilk Cuma namazında hutbe Yavuz’un adına okunmuş, eski halifenin adı zikredilmeyerek Yavuz Sultan Selim’e ‘HadimulHarameyn’şŞerifeyn’ ünvanı verilmiştir ki, bu halifelerin ünvanıdır. Bazı kaynaklara göre de halifelik Yavuz’a İstanbul’da Ayasofya Camii’nde düzenlenen bir törende eski Halife Mütevekkil Alellah’ınhil’at giydirmesiyle geçmiştir.”
Bütün bunlara yukarda gerekli cevapları verdik. Fakat bu konunun resmi tarih açısından nasıl işlendiğini görmek açısından bir daha ele aldık.
Mısır seferinden önce halife ünvanı kullandığı kesin olan Yavuz Sultan Selim’in halifeliğini onaylatmak için III. Mütevekkil’den bir devir teslim töreni yapma ihtiyacını hissetmemiştir. Çünkü zaten kendisini meşru halife görmektedir. Hatta Mısır’da bulunduğu sırada hilafetinin meşruiyeti için III. Mütevekkil’den bir icazet almasına gerek olmadığı şeklindeki görüş de onun bu kanaatini kuvvetlendirmiş ve bu nedenle kaynaklarımızda devir töreninin yapılması ile ilgili bilgiler gelmemiştir. Hâlbuki böyle bir devir töreni yapılmış olsaydı tüm muasır kaynaklar bunu uzun uzun anlatırlardı. Zaten hiçbir yetkiye sahip olmayan ve Memluk sultanlarının yanında birer kukladan ibaret olan bir kişiden devir almak, halifelik ruhuna da aykırıydı. Çünkü halife, Müslümanları koruyan ve idare eden kişiydi.
Bütün bu rivayet ve değerlendirmelere baktığımızda Yavuz Sultan Selim’in halife olarak tanınması tek başına III. Mütevekkil’in haklarından feragat etmesi değil ki bu konuda kesin bilgi yok, askeri ve siyasi güçle olmuştur.
Yani o dönemde İslam dünyasının önemli topraklarına ve Hicaz’a (kutsal topraklar) sahip olması, dönemin en güçlü siyasi gücü olması onun halifeliğinin kabulü anlamına gelmiştir.
İbrahim Halil Er.
FANİ DUNYA RADYO FORUM
